Początki używania herbów miejskich na ziemiach polskich sięgają końca XIII w., kiedy to herby miejskie przedstawiały zazwyczaj przybrany herb pana zwierzchniego wzbogacony o elementy przedstawiające obronną architekturę miejską. Równie często jako godło herbowe, zwłaszcza w okresie wcześniejszym przyjmowano wyobrażenie świętego patrona, który był zazwyczaj identyczny z patronem miejscowego kościoła parafialnego.

O wyborze herbu, który był wyrazem autonomii samorządu miejskiego, decydował przeważnie wójt lub rada miejska. W tym okresie herb był używany głównie na pieczęciach miejskich, które były odciskane na szczególnie ważnych dokumentach. Podobnie wyglądało to w Radzionkowie, gdzie pierwszy wizerunek pieczęci gminnej znamy właśnie z dokumentu zwanego urbarzem. Zawarty 21 listopada 1785 roku urbarz, zawiera spis wzajemnych zobowiązań właściciela wsi oraz jej mieszkańców. Na jego końcu przybito pieczęć gminy Radzionków, która w owalnym polu przedstawia stojącą postać św. Wojciecha w biskupim stroju pontyfikalnym. W lewej ręce Św. Wojciech trzyma ukośnie biegnący pastorał - symbol godności biskupiej.

W 1922 roku, kiedy Radzionków wraz z częścią Górnego Śląska znalazł się w granicach państwa polskiego, sporządzono nową pieczęć gminną (wówczas gminy nie mogły używać godła państwowego), na odcisku której widnieje półpostać Św. Wojciecha wyłaniająca się z chmur, w prawej ręce trzymająca wiosło - wg tradycji przedmiot którym zabito świętego, w lewej zaś ręce podwójny krzyż - symbol godności arcybiskupiej. Podobny wygląd miał herb, jednak pamiętajmy, że polskie ustawodawstwo tamtego okresu, w 1930 roku zezwoliło gminom w drodze wyjątku na używanie herbów miejskich, a dopiero w roku 1938 na posługiwanie się nimi bez żadnych ograniczeń.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej Miejska Rada Narodowa ustaliła następujący wizerunek herbu: w błękitnym polu widnieje postać św. Wojciecha w biało złotym stroju pontyfikalnym, w prawej ręce trzymająca wiosło w lewej zaś złoty, podwójny krzyż misyjny. Wizerunek ten był świadomym nawiązaniem do dawnego herbu gminy. Przejawem postępującej ateizacji kraju, była kuriozalna decyzja o rozpisaniu konkursu na nowy herb Radzionkowa.  Ówczesnym decydentom miasta chodziło o usunięcie wizerunku świętego i zastąpienie go nowym symbolem przemysłowego miasta. Rozstrzygnięcie konkursu, na który wpłynęło 18 prac (większość autorów pochodziła z Radzionkowa) nastąpiło 20 lutego 1969 roku. Autor ostatecznie wybranego projektu - Józef Kowal z Katowic tak opisywał swój herb: "Tarcza herbowa w manierze późnego gotyku. Pole czerwone nawiązuje do czerwonego pola polskiego godła państwowego, a zarazem podkreśla symbol barwy proletariatu i przypomina ofiarę krwi złożoną przez mieszkańców miasta w okresie powstań śląskich. Pole błękitne symbolizuje kolor Śląska. Na tle pól (przecinających tarczę ukośnie w prawo) stylizowana głowa białego orła w pozycji obronnej względnie ataku. Głowa orła to symbol polskości i patriotycznej postawy ludności Radzionkowa w walce z germanizmem. Z lewej strony jedno skrzydło orła to skrystalizowana i wyrażona w skrócie kompozycyjnym wieża wyciągowa. Przypomina ona o górniczej tradycji miasta. Przylegający do niej zaznaczony w obrysie młot jest symbolem hutnictwa i przemysłu metalowego. Całość wymienionych elementów tworzy kompozycję w kształcie litery "R" z głową orła białego". Oficjalnie projekt ten został zatwierdzony jako herb Radzionkowa na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w dniu 19 marca 1969 roku. Nowy herb miejski był użyty w swej pięcioletniej historii zaledwie kilkanaście razy i nie zdołał utrwalić się w pamięci mieszkańców. Reforma administracyjna z 1975 roku położyła kres używaniu własnego herbu przez miasto Radzionków, gdyż zostało ono przyłączone do sąsiadującego Bytomia.

Restytucja praw miejskich 1 stycznia 1998 roku, przyniosła ogromne zainteresowanie powrotem do tradycyjnej symboliki i wyznaczników autonomii miasta Radzionków. Już po kilku miesiącach samodzielnego bytu na mapie Górnego Śląska, przed władzami miasta stanął problem wyboru herbu miejskiego. O powrocie do wizerunku herbu z roku 1969 nie było mowy, powstał więc dylemat czy nowy herb ma przedstawiać stojącą postać Świętego Wojciecha czy też wyłaniającą się z chmur półpostać. Tymczasowo "prowizoryczny" herb (używany min. na papierach firmowych, drukach okolicznościowych itp.) zbliżony był do drugiej wersji z tym, że w górnej części tarczy umieszczony był napis "Radzionków" , co z heraldycznego punktu widzenia było nie do przyjęcia. Władze miejskie zdając sobie sprawę, że same problemu nie rozwiążą zwróciły się o wydanie opinii do profesjonalnych heraldyków. Na czele dwuosobowego zespołu stanęła dr Urszula Zgorzelska z Uniwersytetu Śląskiego.  Po krótkim czasie wydana została opinia w której czytamy min. "Obie wersje są heraldycznie poprawne i występują w ikonografii oraz heraldyce. Wydaje się jednak, że bardziej zasadnym jest sposób ukazania osoby Świętego przedstawiający całą postać. Takie przedstawienie postaci motywowane jest charakterem kultu św. Wojciecha i funkcji jakie sprawował. Połowa postaci - postać siedząca - postać na tronie symbolizować raczej może urząd (w przypadku biskupa katedrę biskupią), albo zasługi zdobyte poprzez sprawowanie takiego urzędu. Skojarzenie takie - pomimo faktu, że św. Wojciech był biskupem praskim nie w pełni oddaje charakter kultu, związanego z postacią św. Wojciecha (misjonarz, który śmierć znalazł podczas działalności misyjnej u pogańskich Prusów). Poza tym wprowadzenie jeszcze jednego elementu godła - srebrnego obłoku - obniża wartość heraldyczną herbu. Cała postać natomiast symbolizować może osobę w ruchu - podróżującą - posłaną - misjonarza. Symboliczne skojarzenia związane z tym drugim sposobem przedstawienia postaci bardziej zatem pasują do tradycji związanej ze św. Wojciechem". Następnie graficzny projekt herbu wraz z opisem został przesłany do specjalnej komisji działającej przy MSWiA, która potwierdziła poprawność herbu Radzionkowa. Fakt, że władze Radzionkowa zwróciły się o wydanie opinii o herbie do heraldyków, wzbudził powszechny podziw u zawodowych historyków o czym pisało min. "Życie Bytomskie", stawiając Radzionków w szeregu miast, które przywiązują wagę do poprawności symboliki miejskiej (aktualne ustawodawstwo zezwala Radom Miejskim na zatwierdzanie dowolnie wyglądających herbów, przez co herby niektórych miast wyglądają koszmarnie i z heraldyką nie mają nic wspólnego). Ostateczne przyjęcie herbu miejskiego miało miejsce podczas uroczystej sesji RM w dniu 11 września tego roku. Uchwałą nr I/N/2/99,

Radzionków otrzymał nowy herb, którego blazonowanie wygląda następująco: w polu błękitnym tarczy hiszpańskiej, postać Św. Wojciecha na srebrnym obłoku w szacie srebrno - czerwonej trzymającego w ręce prawej wiosło złote, w lewej ręce takiż krzyż lotaryński. Tym samym Radzionków stał się czwartym miastem w Polsce (obok Mławy, Serocka i Trzemeszna) które posiada w swoim herbie wizerunek Św. Wojciecha.

Jarosław Wroński

Materiały:
1. Uzasadnienie symboliki godła i barw herbu Radzionkowa - opracowanie dr Urszuli Zgorzelskiej wykonane w 1998 roku na zamówienie UM w Radzionkowie.
2. Uchwała nr I/N/2/99 Rady Miejskiej w Radzionkowie.
3. Dudziński P., Alfabet Heraldyczny, Warszawa 1997.
4. Kaganiec M., Herby i pieczęcie miast górnośląskich,T.1, Zeszyt 2, Katowice 1995.
5. Plewako A., Wanag J., Herbarz miast polskich, Warszawa 1994.
6. Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1983.